fàghere tr. fare. Fabbricare. Fagher una domo, unu palattu, una cheja fabbricare una casa, un palazzo, una chiesa. Costruire. Fagher un’aradu, unu carru, unu rellozu, unu bugnu fare un aratro, un carro, un orologio, un bugno. Eseguire. Fagher una ’este, una tiaza, unu recamu, un’istatua, unu quadru far una veste, una tovaglia, un ricamo, una statua, un quadro. Comporre. Fagher unu libberu, una cantone, una cummedia, un’opera de musica comporre un libro, una poesia, una commedia, un’opera musicale. | Accendere. Fagher su fogu, su fogarone, sa ziddha accendere il fuoco, il falò, le braci. | Preparare. Fagher su pane, sa padeddha, s’’ustu (pranzu), sa chena, sa minestra preparare il pane, la pentola, il desinare, la cena, la minestra. | Fagher un’iscoberta, unu dellittu, unu furtu, una gherra, un’isaminu, unu prozzessu fare una scoperta, un delitto, un furto, una guerra, un esame, un processo. | Fagher unu pianu, unu progettu, unu disignu, unu propositu, una promissa, una dichiarassione, una diffesa fare un piano, un progetto, un disegno, un proposito, una promessa, una dichiarazione, una difesa. | Fagher sos pilos, s’’arva, sa permanente tagliare i capelli, radere la barba, far la permanente. | Fagher macchines, violeras, istrallobbios, birgonza, fiascu, disbarattu far pazzie, puerilità, vergogna, fiasco, uno sproposito. | Fagher pena, cumpassione, fastizu, innaentu far pena, compassione, recar noia, fastidio. | Fagher majìas, fattuzos, iscrittos, breves fare stregonerie, fattucchierie, scritti, brevi. | Fagher onore, birgonza, disonore far onore, onta, disonore. | Fagher su mediu, su possibbile, su tantu, s’impossibile far il possibile, il tanto, l’impossibile. | Fagher s’affare, su coju, su matrimoniu combinare un affare, un parentado, il matrimonio. | Fagher dispettu far dispetto. | Fagher ascamu, nausea, s’ischivizzu, s’ischivu far nausea. | Fagher sos bisonzos suos fare i propri bisogni. | Fagher festa e allegria far festa, tripudiare. Allegradi, cristianu, faghe festa e allegria. Fagher sa festa o sa peddhe a unu far la festa, ammazzare. | Fagher fumu. Cussa linna ’irde faghet fumu meda quella legna verde manda troppo fumo. | Fagher zente far gente. Dagh’had intesu su romore de sos ladros, s’es dadu a fagher zente quando ha udito il rumore dei ladri s’è dato a far gente. | Fagher sos ballos fare i balli. | Fagher su carrasegare prender parte attiva al carnevale. | Fagher sa vida far la vita. Faghet sa vida de su tilingione, de segnore fa la vita del lombrico, del signore. Fagher vida retirada, regulada, santa, iscapricciada, misera, penosa, dura, de galera, de purgadoriu, de inferru far vita ritirata, temperata, santa, libera, misera, penosa, dura, da galera, di purgatorio, d’inferno. | Fagher bucca far bocca. Como ch’ha fatt’’ucca a sos dulches no si ndhe poded istare adesso che ha fatto bocca ai dolci non se ne può stare. | Fagher figura, bella o mala figura, sa figura de s’assu ’e cuppas far figura, bella o brutta figura, la figura dell’asso di cuori. | Fagher bene o male beneficare, nuocere, operare, agir bene o male. | Fagher una morte, unu dellittu, un’assassiniu, un’omicidiu uccidere, commettere un delitto, un assassinio, un omicidio. | Fagher colpu, vasa fare un colpo, una mancanza. | Fagher unu cuntrattu, unu battu, unu regulamentu, un’accaramentu, una verifica, un’attu esperimentale, una visita fare un contratto, un patto, un regolamento, un appuntamento, una verifica, un sopraluogo, una visita. | Fagher sa prejone, sa pena, tantos annos de presone, de galera, de reclusione scontare la prigionia, la pena, tanti anni di carcere, di galera, di reclusione. | Fagher su galeristu esser stato in galera. Ha fattu su galeristu bindighi annos è stato quindici anni in galera. | Fagher finta, mustra. | Fagher su maccu far il matto. No fettas su maccu, torrami su fattu meu non far il matto, dammi il fatto mio. Fagher su seriu far il serio. | Fagher s’ainu, su cuccu, su puddhu far l’asino, il cuculo, il gallo, imitarne la voce. | Fagher fortuna far fortuna. | Fagher tantos abitantes. Cussa ’iddha faghet tremiza abitantes quel comune fa tremila abitanti. | Chie faghet pranzu chena isettat chi la fa l’aspetti. | Fagher fizos far figli. Fagher masciu o femina partorire un maschio o una femmina. Fagher fizos maccos far figli matti. Far diventare. Los ha fattos maccos sa mama li ha fatti diventar matti la madre. Fagherndhelu chena giòmpidu abortire. Al fig. De’ mandhigadilu, no siat chi ndhe lu fattas to’ mangia, per evitare, Dio liberi, un aborto! Ironico perché si dice anche ai maschi. | (t. aritm.) Tres e tres faghet ses. Tres pro tres faghet noe. Su totale faghet chentu. | Nei prezzi. Faghe vinti, faghe milli fa’ venti, fa’ mille. | Fagher su piaghere, sa grassia far il piacere, la grazia. Fagher su piaghere sou, sa volontade sua, comente si cheret, su chi si cheret fare come si desidera, come si vuole. Faghe su piaghere tou, sa voluntade tua, comente cheres, su chi cheres fa come vuoi. | Fagher su contu supporre. Faghe su contu chi eo l’hapa furadu supponi che io l’abbia rubato. | Fagher contu de unu trattarlo con riguardo, circondarlo di premure. B’han un’istranzu e ndhe faghen contu meda hanno un ospite e lo trattano con mille riguardi. | Fagher gobba o sa gobba far gobba. Cussu muru faghet gobba quel muro fa gobba. Si ti pones appala cussu saccu faghes sa gobba se ti metti sulle spalle quel sacco fai la gobba. Ha solu barant’annos e faghet già sa gobba ha solo quarant’anni e fa già la gobba. | Fagher su murru fare il muso. No l’hapo fattu nuddha e mi faghet su murru non gli ho fatto nulla e mi fa il muso. | Fagher bancarrutta, fallimentu, patatràc, naufraggiu far bancarotta, fallimento, patatrac, naufragio. | Fagher sa die ’ona ei sa die mala, su ’entu ’onu ei su ’entu malu esser padrone assoluto, tiranno. |Fagher calzettas dar gli ultimi tratti. | Fagher biu destare, ravvivare. No l’hapo potidu fagher biu non son riuscito a destarlo. | Fagher sa farina, sa ’ogada stacciare la farina, il bucato. | Fagher muru murare. | Fagher abba (di un tetto) piover dentro casa. Cussa cobertura faghed abba in tantos logos quel tetto gocciola in tante parti. | Fagher su zinnu, s’oju, s’ojitu strizzar l’occhio. Es fattendhe su zinnu (s’oju, s’ojitu) a sa fulana strizza l’occhio per la tale. | Fagher bistrasciu, istragge, istragu far strage, sterminare. | Fagher assistenzia fare assistenza. Sos canonigos faghen assistenzia a su piscamu (t. liturg.) i canonici fanno assistenza al vescovo. | Fagher assignamentu: ha fattu assignamentu subra sa doda de sa muzere, ma... ha fatto assegnamento sulla dote della moglie, ma... | Fagher seguranzia far malleveria. L’ha fattu seguranzia su padronu gli ha prestato malleveria il padrone. | Fagher testimonìa, testimonianzia, testimoniales: ndhe poto fagher testimoniales (Mele). | Fagher iscandhalu, burdellu, rumore, biuldu provocare uno scandalo, far rumore, strepito, confusione. Si no la finis fatt’iscandhalu se non la finisci provoco uno scandalo. | Fagher su mortu far il morto, dei nuotatori a fior d’acqua. Anche al fig. Como faghet sa morta, ma si la ’ides in su divertimentu! adesso fa la santocchia, ma se la vedi nei divertimenti! | Fagher sas veces far le veci. Faghet sas veces de sa mama fa le veci della mamma. | Fagher sas ficcas squadrar le fiche, segno di disprezzo, d’ira, di furore. Fagher sas ficcas a su demoniu vincere le tentazioni. Di una donna brutta e poco di buono: cussa ha fattu sas ficcas a su demoniu colei è brutta come il demonio, ha superato in malvagità il demonio. Faghen sas ficcas a su cartellone sputano contro il cartellone della scuola, non imparano nulla (An.). | Fagher emenda, penetenzia, mortificassione convertirsi, far penitenza, mortificazione. Ha fattu emenda de sos peccados e totu l’istimana s’è emendato dei peccati e tutti gli voglion bene. | Fagher gustu divertirsi. In sa festa b’hamus fattu gustu meda nella festa ci siamo divertiti molto. | Fagher su luttu essere in lutto. Sun fattendhe su luttu a sa mama, a su frade, a su tiu sono in lutto per la morte della mamma, del fratello, dello zio. | Fagher trigu, fae, basolu, mustu meda raccogliere molto grano, molti fagioli, molto mosto. | Fagher lughe far luce. Faghe lughe, chi no si che ’idet fa un po’ luce, che non ci si vede. Rischiarare, anche al fig. Fagher lughe subr’a una chistione, a unu dellittu far luce sopra una questione, un delitto. | Fagher s’ou far l’uovo. Intendhela iscaccarendhe, paret puddha ch’ha fattu s’ou odila come schiamazza, pare una gallina che ha fatto l’ovo. | Fagher binu ’onu o ’inu malu aver vino buono o cattivo, d’un ubbriacone. Deu ndhe ’ardet, faghet binu malu, no si podet cumbattare Dio liberi, ha vino cattivo, non si può sopportare. Fagher s’allancada, su crò curvarsi, venir meno sotto un peso grave. In sa pigada ha fattu su crò sulla salita è venuto meno. | Fagher cumbìnu combinare, complottare. Haian fattu cumbinu de dare s’assaltiu a sa domo de su sindhigu avevano complottato di dar l’assalto alla casa del sindaco. | Fagher su giogu dare uno spettacolo. Oe su giogu de sos paliaccios no si faghet oggi lo spettacolo dei pagliacci non si dà. | Fagher sas cartas distribuire le carte da gioco. Anche consultare le carte per conoscere l’avvenire. Sa giogante m’ha fattu sas cartas e m’had asseguradu chi dep’esser riccu la cartomante ha consultato le carte e m’ha assicurato che sarò ricco. | Fagher puntos, zero, cappotto sempre nel gioco delle carte, far punti, zero, cappotto. | Fagher sas partes a unu difendere, appoggiare qualcuno. B’es su mastru chi li faghet sas partes c’è il maestro che lo appoggia. Fagher sas partes de unu far le parti di uno. Faghet sas partes suas e de sa mama fa le parti sue e quelle della madre. Fagher sas partes de sa fera far le porzioni della selvaggina. Su cabucazzadore es fattendhe sas partes de su polcrabu il capo caccia sta tagliando le porzioni del cinghiale. | Faghe su chi ses fattendhe (age quod agis). | Fagher faeddhos spendere parole. Subra de custu no bi fatto pius faeddhos su questo non spendo più parole. | Fagher su fattu sou badare ai propri affari. Faghet su fattu sou e no molestad a niunu bada ai fatti suoi e non molesta nessuno. | Fagher fine terminare. Fatto fine a sa letania longa de sos modos de su verbu faghere in sa forma transitiva termino la lunga litania dei modi del verbo fare nella sua forma transitiva. Fagher bona o mala fine far buona o trista fine. | Fagher guardia, sentinella, sa rundha far la guardia, sentinella, la ronda. | Fagher ischire, faghere narrer, mandhigare, creere ecc. far sapere, fare dire, mangiare, credere ecc. | Con preposizioni. A: fagher a bicculos, a cantos, a pezzos (far a pezzi), a fricchinidas (ridurre in brincelli), a parfaruzas (briciole), a chirrios (stracci), a chirriolos (sbrendoli), a istriscias, a ziras (a liste, a strisce), a chimentu, a bistrasciu, a disania (distruggere, sterminare). Fagher a dienzu, a bisera, a birgonza, a beffe, a zigotta ridurre uno o una cosa in istato compassionevole, vergognoso, spregevole. | Fagher a beru o abberu, a su seriu, a burula far davvero, seriamente, per ischerzo. | Fagher a malaggana, a malaoza, a malu geniu, a contraggeniu fare una cosa contro voglia, di mala voglia, malvolentieri. | Fagher a malu, a bonu, a sabiu comportarsi male, bene, saviamente. | Fagher a mancu far a meno. No fattas a mancu d’’enner cras manzanu non far a meno di venir domattina. No poto fagher a mancu de custa suma non posso far a meno di questa somma. | Fagher a isojittadas strizzar d’occhi. Fit fattendhe a isojittadas a su cumpagnu ammiccava con gli occhi al compagno. | Fagher a sa pastorina, a sa massajina, a s’istranzina come fanno i pastori, i contadini, i forestieri. | Fagher a sa sola da solo. | Fagher a bistrale, a zappu, a resorza, a bulteddhu eseguire un lavoro con l’accetta, la zappa, il coltello. | Fagher a meidade far a metà. | Fagher a cassola, a buddhidu, a ghisadu, arrustu, a frissura lessare, arrostire, friggere. | Fagher a rier, a piangher, a pensare, a timire far ridere, piangere, pensare, temere. | Faghersi a ispera ’e sole: ancus ti fattes a ispera ’e sole (Zozzò). | Cun: fagher cun gautella, cun ingannu, cun malu fine, cun mala o bona intenzione (con secondi fini, con inganno, con buona o cattiva intenzione), cun lestresa, cun aju, cun comodidade (in fretta, con comodo), cun fiacca (con astuzia, pigramente), cun seriedade (con serietà), cun amore, cun rigore, cun severidade; cun s’aggiudu o s’assistenzia ’e Deu (con l’aiuto di Dio); cun violenzia, prepotenzia, ira, odiu; cun bonu modu e cun bona manera; cun diligenzia, attenzione; cun piaghere, cuntentesa, passione, geniu. | De: fagher de bravu, de galiotto comportarsi bene, male. | Fagher de mastru, de duttore, de sindhigu, de parracu, de presidente far il maestro, il dottore, il sindaco, il parroco, il presidente. | Fagher de piccadu, de su guappu far l’intrepido, il sostenuto (Pisurzi). | Fagher de coa mover la coda. Su cane faghet de coa ca es cuntentu il cane muove la coda perché è contento. Al fig. darsi importanza, braveggiare. Isse puru cheret fagher de coa! anch’egli vuol braveggiare! Muoversi, dar segno di vita. No poto mancu fagher de coa in cussa domo in quella casa non mi posso neppur muovere. | Fagher de mancu far a meno, privarsi. Fàghendhe de mancu, ca tantu no ti lu poto dare fanne a meno, che tanto non posso dartelo. | Fagher de miccada, de oju, de conca, de manu ammiccare, agitare la testa, la mano. Fagheli ’e manu chi ’enzat fagli cenno con la mano che venga. | Fagher de malu o de bonu coro, de mala o de bona gana volentieri o malvolentieri. | Fagher de bona o de mala manera di buona o di mala grazia. | Fagher de ’ia e de manera far tutto il possibile. Hap’a fagher de ia e de manera (Cabanna). | Faghersi de su magnosu o su magnosu: cun megus ti ses fatta sa magnosa con me sei stata superba (An.). | In: fagher in modu; in bòidu, in bagante (a vuoto); in grascia ’e Deu in grazia di Dio. No faghet nuddha in grascia ’e Deu non fa nulla a modo. In presse (in fretta), in bona o mala fide (in buona o mala fede), in cappa a unu sotto la protezione o a nome di un altro. | Fagher in duos, tres, battor ecc. ridurre in due, tre, quattro ecc. pezzi o parti. Ha segadu su ramu e l’ha fattu in duos ha tagliato il ramo in due pezzi. Ha segadu su ’idru e l’ha fattu in chentu pezzos, in fricchinidas ha rotto il vetro in cento pezzi, in pezzettini. | Fagher in duos, tres ecc., in cumone, in comunella, in tantos, in pagos, in medas eseguire un lavoro in due, in tre, in comune, in tanti, in molti, in pochi. Chi ha fattu custu tribagliu? L’hamus fattu in tres: eo, babbu e frade meu chi ha eseguito questo lavoro? L’abbiamo eseguito in tre: io, il babbo, e mio fratello. | Pro: fagher pro caridade, pro puntigliu, pro dispettu, pro odiu, pro vinditta (per carità, picca, dispetto, odio, vendetta); pro amor’’e Deu, de su babbu, de sa mama, de sa veridade, de sa giustissia, de sa paghe, de sa cuncordia (per amor di Dio, del padre, della madre, della verità, della giustizia, della pace, della concordia). Fagher pro me, pro te, pro babbu, pro mamma, pro Gesù Cristu, pro Deu fare per me, per te, per babbo, per mamma, per Gesù Cristo, per Dio. Faghelu pro me, pro mamma tua, pro sa morte e passione de Gesù Cristu, pro sas animas de su Purgadoriu fallo per me, per la tua mamma, per la passione e morte di Gesù Cristo, per le anime del Purgatorio. | No faghet pro me, pro te non fa per me, per te. | Fagher pro ischerzu, pro burula fare per ischerzo, per burla. | rifl. Faghersi diventare. S’es fattu mannu, mastru, duttore, preideru; unu bonu babbu, un’abbile massaiu, unu dignu presidente è diventato grande, maestro, medico, sacerdote; un buon padre, un esperto contadino, un degno presidente. | Faghersi ’onu diventar buono, diventar ricco. S’es fattu ’onu cun su tribagliu onestu s’è arricchito col lavoro onesto. Al fig. dominare, vincere. Ancora non si podet fagher bonu de su malu visciu ancora non può dominare il brutto vizio. Finalmente s’es fatta ’ona de cussa fiza iscapricciada finalmente è riuscita a dominare la figlia scapestrata. | Credersi. Si faghet bellu, intelligente, ispiritosu, istruidu si crede bello, intelligente, spiritoso, istruito. No es riccu comente si faghed isse non è ricco come egli crede. | Faghersi ’iu farsi vivo. Dai candh’es partidu no s’es fattu ’iu cun niunu da quando è partito non s’è fatto vivo con nessuno. | Faghersi in battor farsi in quattro. Si faghed in battor, mischinu, pro pesare sa familia si fa in quattro, poveraccio, per allevare la famiglia. | Faghersi sa rughe, su bagnu far il segno della croce, il bagno. | Faghersi una matta de ’asolu; de currer, de piangher, de rier, de zarrare fare una scorpacciata di fagioli; correre a più non posso, piangere, ridere, ciarlare a lungo. | Faghersi de su ’e fora tirarsi fuori, appartarsi. Isse si ndh’es fattu de su ’e fora e ha lassadu a nois totu su garrigu egli se n’è tirato fuori e ha lasciato a noi tutto il carico. | Faghersi de una cosa unu saccu e unu saccheddhu perdere ogni speranza. De sa ’ennida tua mi ndh’haio fattu unu saccu e unu saccheddhu avevo perduto ogni speranza della tua venuta. | Faghersi su contu far conto. S’haiat fattu su contu de partire cras aveva fatto conto di partire domani. | Faghersi sa vida campicchiare. Si faghet sa vida cun su tribagliu continu vivacchia col lavoro assiduo. | Faghersi s’isaminu de sa cussenzia far l’esame di coscienza. | Faghersi totu su tribagliu a sa sola, faghersi tres ordines de ’inza, faghersi s’ortaliscia, sa robba fare tutto il lavoro da solo, zappare tre filari di vigna, coltivare l’orto, badare da sé al bestiame. | Faghersi su fattu sou, sos fattos suos: est omine chi s’ischit fagher su fattu sou e no dipendhet dai niunu è un uomo che sa fare i fatti suoi e non dipende da nessuno. Tue faghedi su fattu tou e ista mudu tu bada a te, e taci. | Faghersi sutta, in calzones farsela addosso. Dai sa paura s’es fattu sutta, in calzones per la paura se l’è fatta addosso. | impers. Faghersi tardu farsi tardi. S’es fattu tardu e devimus partire s’è fatto tardi e dobbiamo partire. | ass. intr. attecchire, prosperare. Inoghe sa cariasa ei sa castanza no che faghene qui non fanno i ciliegi e i castagni. | Maturare. In sas grandhes alturas sa ua no faghet (o no coghet) bene nelle grandi altezze l’uva non matura bene. Custa sindria es fatta, ma su melone no es fattu ancora quest’anguria è matura, ma il mellone non è maturo ancora. Custos fruttures no sun fattos bene queste frutta non sono mature. Al fig. stancare. Eccomi fattu che melone eccomi stracco. | Maturare, di tempo. Un’annu faghet. Unu seculu ha fattu un anno, un secolo fa (Caddeo). Faghed un’annu a cras... | Piovere. No bessas candh’es fattendhe non uscire mentre piove. Fit fattendhe e no es potidu partire pioveva e non è potuto partire. Si completa anche in questi modi: fagher abba, fiocca, nie, bentu, randhine, biddhia piovere, nevicare, tirar vento, grandinare, brinare. | Fagher ascias e corrisciarzos piovere trucioli e acciarini, quindi fuoco. Maccari fattad ascias e corriscialzos isse deved bessire benché piova fuoco egli deve andare in campagna. | Farsela, accordarsi. Est unu carattere chi no faghet cun niunu è un carattere che non se la fa con nessuno. Cussu teraccu no ha fattu cun perunu padronu quel servo non è mai andato d’accordo con alcun padrone. Cussa teracca no faghed illogu quella serva non la dura in alcuna casa. | Comportarsi, agire. Est un’omine bisbeticu chi no ischit faghere è un uomo bisbetico che non si sa comportare, che non sa agire. | Tagliare, di armi da taglio. Custa resorza, cust’’ulteddhu no faghet questo coltello non è ben affilato. | Defecare. Ha mandhigadu figuindia meda e no podet faghere ha mangiato molti fichi d’India e non può provvedersi. | Agitarsi. S’es dadu a fagher e tres omines no l’han potidu mantenner s’è agitato e tre uomini non l’han potuto tenere. | Fagher die, notte. Daghi faghet die es prezzisu ’essire quando aggiorna è necessario andare al lavoro. Candho faghet notte, recui quando annotta, rincasa. Faghe-no-faghe die a brùzzico. Fattu o no fattu die a sas deghe est in terra (iron.) sia aggiornato o no, alle dieci si leva. | impers. Degh’annos faghed, unu seculu faghet; faghed vint’annos a cras dieci anni fa, un secolo fa; si compiono i vent’anni domani. | Di una strada: fagher a cuidu a curva. A duos chilometros dai sa ’iddha s’istradone faghed a cuidu a due chilometri dal villaggio lo stradone fa un gomito, una curva. | Terminare. Daghi faghes, dagh’has fattu, avvìsami quando hai terminato, avvisami. | Fagher e isfagher spadroneggiare. Su fizu mannu faghed e isfaghed in cussa domo il figlio maggiore spadroneggia in quella casa. | sost. Ite faghere: no ponzas mente a s’ite faghere; omine ch’ha meda ite faghere non applicarti troppo alle faccende; uomo che ha molto da fare.